güneş sistemi'nin oluşumu ve evrimi ne demek?

Güneş Sistemi'nin oluşumu ve evrimi, yaklaşık 4,5 milyar yıl önce dev bir moleküler bulutun küçük bir parçasının yerçekimi etkisiyle çökmesiyle başladı.¹ Çöken kütlenin çoğu, merkezde toplanarak Güneş'i oluştururken, geri kalanı düzleşerek gezegenlerin, uyduların, asteroitlerin ve diğer küçük gök cisimlerinin oluştuğu bir proto-gezegen diskine dönüştü.

Güneş Sistemi'nin ilk olarak Emanuel Swedenborg² tarafından 1734 yılında öne sürülen, daha sonra Immanuel Kant tarafından 1755 yılında genişletilen bulutsu hipotezine uygun olarak oluştuğu düşünülmektedir. Benzer bir teori Pierre-Simon Laplace tarafından bağımsız olarak 1796'da üretilmiştir.³ Bu teoriye göre Güneş Sistemi 4,6 milyar yıl önce dev bir moleküler bulutun çökmesi sonucu oluşmuştur. Bu ilk bulutun birkaç ışık yılı genişliğinde olduğu ve birkaç yıldızın doğumuna da sebep olduğu düşünülmektedir.⁴⁵ Çok eski göktaşlarının incelenmesi sonucunda, ancak çok büyük patlayan yıldızların merkezinde oluşabilecek kimyasal elementlere rastlanması Güneş'in bir yıldız kümesi içinde ve birkaç süpernova patlamasının yakınında oluştuğunu kanıtlar. Bu süpernovalardan gelen şok dalgası çevrede bulunan bulutun içinde yüksek yoğunluk bölgeleri oluşturarak iç gaz basıncını yenecek ve içe çöküşe neden olacak kütleçekimsel kuvvetlerin oluşmasına izin vererek Güneş'in oluşmasını tetiklemiş olabilir.⁶

Oluşumu

Sonradan Güneş Sistemi olacak olan ve güneş öncesi bulutsu olarak bilinen bölge⁷ 7.000 ile 20.000 AB çapında⁸⁹ ve Güneş'in kütlesinden biraz daha fazla bir kütleye sahipti (0,1 ile 0,001 güneş kütlesi kadar).¹⁰ Bulutsu içe doğru çöktükçe açısal momentumun korunması nedeniyle daha da hızlı dönmeye başladı. Bulutsunun içindeki maddeler yoğunlaştıkça içindeki atomlar artan frekanslarla çarpışmaya başladı. Hemen hemen kütlenin tamamının toplandığı merkezin sıcaklığı, etrafındaki diske göre giderek daha da arttı.¹¹ Kütleçekimi, gaz basıncı, manyetik alanlar ve dönüş, küçülen bulutsuyu etkiledikçe kabaca 200 AB çapında¹², kendi etrafında dönen gezegen öncesi bir diske dönüştü ve merkezde sıcak ve yoğun bir önyıldız oluştu.¹³¹⁴

Güneş'in evriminin bu dönemine benzeyen, genç, birleşme öncesi güneş kütlesine sahip T Tauri yıldızları üzerine yapılan incelemeler sıklıkla gezegen oluşumu öncesi disklerin bu tür yıldızlarla bir arada bulunduğunu gösterir.¹⁵ Bu diskler birkaç yüz gök birimi genişliğe ve en sıcak oldukları noktada ancak bin kelvin sıcaklığa ulaşırlar.¹⁶

Yaklaşık 100 milyon yıl sonra içeri çöken bulutsunun merkezinde bulunan hidrojenin yoğunluğu ve basıncı önyıldızın nükleer füzyona başlamasına yetecek miktara gelmişti. Termal enerjinin kütleçekimsel daralmaya karşı durabildiği hidrostatik dengeye ulaşana kadar bu artış devam etti. İşte bu noktada güneş artık tam bir yıldız olmuştu.¹⁷

Geride kalan gaz ve tozdan ibaret güneş bulutsusundan çeşitli gezegenler oluşmuştur. Bu oluşumun kaynaşma süreciyle olduğuna inanılmaktadır. Kaynaşma; gezegenlerin merkezde yer alan önyıldız çevresinde dönen toz taneleri olarak başlamaları, yavaş yavaş bir ile on metre çapında topaklar hâline gelmeleri, daha sonra çarpışarak 5 km çapında gezegenciklere dönüşmeleri ve sonraki birkaç milyon yıl boyunca çarpışmalara devam ederek her yıl kabaca 15 cm kadar büyümeleri sürecidir.¹⁸

İç Güneş Sistemi, su ve metan gibi uçucu moleküllerin yoğunlaşmasına izin vermeyecek kadar çok sıcaktı, dolayısıyla oluşan gezegencikler gezegen öncesi diskin yalnızca 0,6% kütlesinden¹⁹ ibaretti ve genel olarak silikatlar ve metaller gibi yüksek erime noktasına sahip olan kimyasal bileşiklerden oluşmuşlardı. Bu kayasal gökcisimleri sonunda karasal gezegenler oldu. Daha ötelerde Jüpiter'in kütleçekimsel etkisi gezegen öncesi gökcisimlerinin bir araya gelmesini engelledi ve geride asteroit kuşağı kaldı.²⁰

Daha da ötede, donma hattının gerisinde, daha uçucu olan buzlu bileşiklerin katı kalabileceği yerde, Jüpiter ve Satürn gaz devi hâline geldi. Uranüs ve Neptün daha az madde yakalayabildi ve çekirdeklerinin hidrojen bileşiklerinden oluşan buzdan meydana geldiğine inanıldığı için buz devi olarak bilinirler.²¹²²

Genç Güneş enerji üretmeye başladıktan sonra güneş rüzgârı gezegen öncesi diskte bulunan gaz ve tozu yıldızlararası uzaya doğru gönderdi ve böylece gezegenlerin oluşumunu durdurdu. T Tauri yıldızları daha kararlı ve eski yıldızlara nazaran daha güçlü yıldız rüzgârlarına sahiptir.²³²⁴

Geleceği

Gökbilimciler Güneş Sisteminin güneş anakoldan uzaklaşmaya başlayıncaya kadar bugünkü hâliyle kalacağını tahmin etmektedir. Güneş hidrojen yakıtını yaktıkça geride kalan yakıtı yakabilmek için giderek ısınır, dolayısıyla da daha hızlı yakmaya devam eder. Sonuç olarak kabaca her 1,1 milyar yılda bir yüzde on oranında parlaklığı artmaktadır.²⁵

Bundan ~1.7 milyar sonra güneşin sıcaklığının artması sonucu Dünya yüzeyinde hiçbir sıva formda su kalmayacak, bu da, yaşamın sonlanmasına neden olacak.²⁶ Tahminlere göre bugünden yaklaşık 6,4 milyar yıl sonra Güneş'in çekirdeği o kadar sıcak olacak ki daha az yoğun olan üst katmanlarda da hidrojen kaynaşması oluşmaya başlayacak. Bunun sonunda Güneş şu anki çapının 256 katı kadar genişleyecek ve bir Kırmızı dev olacaktır.²⁷ Sonra da oldukça artmış olan yüzey alanı nedeniyle soğumaya başlayacak ve parlaklığını yitirecektir.

En sonunda Güneş'in dış katmanları ayrılacak ve geride olağanüstü derecede yoğun bir gökcismi olan beyaz cüce kalacaktır. Bu beyaz cüce Güneş'in ilk kütlesinin yarısına sahip olacak ancak büyüklüğü dünya kadar olacaktır.²⁸

Kronolojisi

Not: Bu kronolojideki tüm tarihler ve saatler yaklaşıktır ve yalnızca büyüklük sırası göstergesi olarak alınmalıdır.

Evre	Güneş'in oluşumundan bu yana geçen süre	Şu andan itibaren geçen süre (yaklaşık)	Olay
Ön-Güneş sistemi	Güneş Sistemi'nin oluşumundan milyarlarca yıl önce	4.6 milyar yıldan fazla bir süre önce	Önceki nesil yıldızlar yaşar ve ölür, Güneş Sistemini oluşturan yıldızlararası ortama ağır elementler enjekte eder.29
Güneş sistemi oluşmadan ~50 milyon yıl önce	4.6 milyar yıl önce	Güneş Sistemi Orion Bulutsusu benzeri bir yıldız oluşum bölgesinde oluşmuşsa, burada en büyük kütleli yıldızlar oluşur, kısa bir süre yaşar, ölür ve süpernova patlaması yaparlar. "İlkel süpernova" olarak adlandırılan belirli bir süpernova, muhtemelen Güneş Sistemi'nin oluşumunu tetikler.3031
Güneşin Oluşumu	~0-100.000 yıl önce	4.6 milyar yıl önce	Güneş öncesi bulutsu oluşur ve çökmeye başlar. Güneş oluşmaya başlar.32
100,000 – 50 millyon yıl	4.6 milyar yıl önce	Güneş bir T Tauri ön yıldızıdır.33
100,000 – 10 milyon	4.6 milyar yıl önce	10 milyon yıl önce, ön gezegen diski içindeki gaz havaya uçtu ve dış gezegen oluşumu muhtemelen tamamlandı.34
10 millyon – 100 milyon yıl	4.5–4.6 milyar yıl önce	Karasal gezegenler ve Ay'ın oluşumu. Dev çarpışmalar meydana gelir. Dünyaya suyun gelişi.35
Ana değişim evresi	50 million yıl	4.5 milyar yıl önce	Güneş bir anakol yıldızı olur.36
200 milyon yıl	4.4 milyar yıl önce	Dünya üzerindeki en eski kayalar oluşur.3738
500 milyon-600 milyon yıl	4.0–4.1 milyar yıl önce	Jüpiter ve Satürn'ün yörüngelerindeki rezonans, Neptün'ü Kuiper kuşağına taşır. Geç Ağır Bombardıman iç Güneş Sisteminde meydana gelir.39
800 milyon yıl	3.8 milyar yıl önce	Dünya üzerindeki en eski hayat.4041 Oort bulutu maksimum kütleye ulaşır.<ref name="Morbidelli2006">{{ArXiv kaynağı	başlık=Origin and dynamical evolution of comets and their reservoirs
4.6 milyar yıl	Günümüz	Güneş anakol yıldızı olarak kalır.42
6 milyar yıl	Günümüzden 1.4 milyar yıl sonra	Güneş'in yaşanabilir bölge Dünya'nın yörüngesinin dışına hareket etmesi ve muhtemelen Mars'ın yörüngesine kayması.43
7 milyar yıl	Günümüzden 2.4 milyon yıl sonra.	Samanyolu ve Andromeda Galaksisi, çarpışmaya başlar. İki gökada tamamen birleşmeden önce Güneş Sisteminin Andromeda tarafından yakalanması küçük bir şanstır.44
Ana değişim evresi sonrası	10 milyar ile 12 milyar yıl	Günümüzden 5-7 milyar yıl sonra.	Güneş, çekirdekteki tüm hidrojeni kaynaştırdı ve çekirdeğini çevreleyen bir kabukta hidrojen yakmaya başladı ve böylece ana dizi ömrünü bitirdi. Güneş, Hertzsprung–Russell diyagramı'nın kırmızı devi olarak yükselmeye başlar, çarpıcı biçimde daha parlak (2.700 kata kadar), daha büyük (250 kata kadar yarıçap) ve daha soğuk (yüzey sıcaklığı 2600 K'e kadar düşer) bir yıldıza dönüşür: Güneş artık bir kırmızı devdir. Merkür, Venüs ve muhtemelen Dünya yutulur.4546 Bu süre zarfında Satürn'ün uydusu Titan yaşanabilir hale gelebilir.47
~ 12 milyar yıl	~ Güneş, helyum yakan yatay-dal ve asimptotik-dev-dal evrelerinden geçerek, ana dizi sonrası tüm evrelerde kütlesinin toplam ~%30'unu kaybeder . Asimptotik-dev-dal evresi, dış katmanlarının bir gezegenimsi bulutsu olarak fırlatılmasıyla sona erer ve Güneş'in yoğun çekirdeğini bir beyaz cüce olarak geride bırakır.4849
Güneş kalıntısı	~ 1 quadrilyon yıl sonra (10<sup>15</sup> yıl)	~ Günümüzden 1 quadrilyon yıl sonra	Güneş 5 kelvine kadar soğur.<ref name=BarrowTipler1986>{{kitap kaynağı

Güneş Sisteminin oluşumu ve evriminin kronolojisi

Ayrıca bakınız

• Nice modeli
• Dünya'nın yaşı
• Güneş Sistemi'nin oluşumu ve evrimi hipotezleri tarihi

Kaynakça

Bibliyografya

Dış bağlantılar

• 7M animation from skyandtelescope.com showing the early evolution of the outer Solar System.
• Quicktime animation of the future collision between the Milky Way and Andromeda

Orijinal kaynak: güneş sistemi'nin oluşumu ve evrimi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. ↩

2. Swedenborg, Emanuel. 1734, (Principia) Latin: Opera Philosophica et Mineralia (İngilizcesi: Philosophical and Mineralogical Works), (Principia, Cilt 1) ↩

3. ↩
4. ↩
5. ↩
6. ↩
7. ↩
8. ↩
9. ↩
10. ↩
11. ↩
12. ↩
13. ↩
14. ↩
15. ↩
16. ↩
17. ↩
18. ↩
19. ↩
20. ↩
21. ↩
22. ↩
23. ↩
24. ↩
25. ↩
26. ↩
27. ↩
28. ↩
29. ↩
30. ↩
31. ↩
32. ↩
33. ↩
34. ↩
35. ↩
36. ↩
37. ↩
38. ↩
39. ↩
40. ↩
41. ↩
42. ↩
43. ↩
44. ↩
45. ↩
46. ↩
47. ↩
48. ↩
49. ↩

Kategoriler